रविवार विशेष लेखः शेजाऱ्यांचा शोध https://ift.tt/3EasDTp

डॉ. गिरीश पिंपळे गोलशास्त्रासंदर्भात दोन प्रश्न हमखास विचारले जातात, ते म्हणजे 'उडत्या तबकड्या अस्तित्वात आहेत का?' आणि 'परग्रहावर जीवसृष्टी आहे का?' या दोन्ही प्रश्नांचे उत्तर एकच, 'सध्याच्या ज्ञानानुसार नाही.' मात्र, अशी जीवसृष्टी असण्याची संभाव्यता खूपच जास्त आहे. मात्र, याबाबत आजपर्यंत कोणताही ठोस पुरावा मिळालेला नाही. इथे एक मूलभूत गोष्ट लक्षात घ्यायला हवी. ती म्हणजे, परग्रहावरची जीवसृष्टी मानवासारखीच असेल, असे नाही. ती कदाचित आपल्यापेक्षा प्रगत किंवा आपल्यापेक्षा मागासलेली असेल, कदाचित अतिशय प्राथमिक अवस्थेत सूक्ष्म जीवाणूंच्या स्वरूपातही असेल. त्या जीवांना जिवंत राहण्यासाठी प्राणवायूऐवजी मिथेन किंवा दुसरा एखादा वायू आवश्यक असेल. ते पाण्याशिवायही जगत असतील. आपले जीवन कार्बनवर आधारित आहे. त्यांचे कदाचित सिलिकॉनवर आधारित असेल. अशा अनेक शक्यता असल्या, तरी प्रारंभी वैज्ञानिक पाणी असलेले पृथ्वीसारखे ग्रह शोधत होते. जीवसृष्टीला अनुकूल अशा विविध घटकांचा समावेश असलेल्या ड्रेक या वैज्ञानिकाने मांडलेल्या समीकरणाआधारे संशोधक परग्रहावरच्या जीवसृष्टीचा वेध घेत होते. मात्र, विज्ञान हे कल्पितापेक्षाही अद्भुत असते, याचा अनुभव याबाबतही येऊ शकतो. याबाबत अलीकडेच झालेले संशोधन नवी दिशा देणारे ठरू शकेल. यापूर्वी परग्रहावरील जीवसृष्टीच्या शोधाविषयीचे संशोधन मुख्यत: पृथ्वीसदृश ग्रहांपुरते मर्यादित होते. म्हणजे पृथ्वीचे सूर्यापासूनचे अंतर, तिचे आकारमान, आणि पाण्याची उपलब्धता या चार निकषांवर हा शोध सुरू होता. पण आता हा शोध अधिक व्यापक झाला आहे. पृथ्वीच्या अडीचपट मोठे, हायड्रोजनचे वातावरण आणि (पाण्याचे) महासागर असलेले अनेक ग्रह आपल्या आकाशगंगेत असावेत, असा अंदाज आहे. साहजिकच, तेथे राहणाऱ्या जीवांना प्राणवायूऐवजी हायड्रोजन आवश्यक असावा, असे गृहीत धरण्यात आले आहे. अशा ग्रहांचे नामकरण 'हायसीन' (Hycean- Hydrogen + Ocean) असे करण्यात आले आहे. सजीवांना जिवंत राहण्यासाठी प्राणवायूऐवजी हायड्रोजन आवश्यक असावा, असे गृहीत धरणे जड जात असले, तरी आपले विश्व अशा अनेक धक्कादायक गोष्टींनी बनलेले आहे. या विश्वात हायड्रोजन हा सर्वाधिक आढळणारा वायू आहे. अशा 'हायसीन' ग्रहांवर अगदी सूक्ष्म स्वरूपातील जीवसृष्टी असावी, असा अंदाज आहे. पृथ्वीवर अतिशय टोकाच्या परिस्थितीत (उदा. प्रचंड तापमान किंवा दाब) काही सूक्ष्म जीव जिवंत राहू शकतात. त्यांना 'एक्स्ट्रीमोफाइल्स' म्हटले जाते. हायसीन ग्रहांवरील सूक्ष्मजीव या प्रकारचे असावेत, असे वैज्ञानिकांचे म्हणणे आहे. या हायसीन ग्रहांमध्ये दोन प्रकार असावेत. पहिल्या प्रकारचे ग्रह त्यांच्या मातृताऱ्याच्या खूप जवळून त्याच्याभोवती फिरत असावेत. त्यांच्या अर्ध्या भागात कायम प्रकाश, तर अर्ध्या भागात कायम अंधार असावा. प्रकाशमान भागात अर्थातच उच्च तापमान आणि अंधाऱ्या भागात ते अतिशय कमी असणार. या कमी तापमानाच्या भागात असलेल्या महासागरात हे जीव तग धरून राहू शकतात. दुसऱ्या प्रकारचे हायसीन ग्रह त्यांच्या मातृताऱ्याभोवती खूप दूरवरून प्रदक्षिणा घालत असावेत. त्यांना खूप कमी 'सूर्य'प्रकाश मिळत असावा. अशा टोकाच्या स्थितीतही जीवसृष्टी अस्तित्वात असू शकते, असा संशोधकांचा दावा आहे. हे ग्रह पृथ्वीपासून ३५ ते १५० प्रकाशवर्षे अंतरावर आहेत. या सर्व अभ्यासाला निरीक्षणावर आधारित पुरावा अजून मिळालेला नाही. २०२१ सालच्या अखेरीस अंतराळात झेपावणाऱ्या जेम्स वेब दुर्बिणीच्या मदतीने हे पुरावे मिळण्याची अपेक्षा आहे. ही दुर्बीण म्हणजे ९.८ अब्ज डॉलर्स खर्चाचा अतिशय महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प असून तो नासा, युरोपिअन स्पेस एजन्सी आणि कॅनडियन स्पेस एजन्सी या तीन संस्थांनी हाती घेतला आहे. हायसीन ग्रहांचा अभ्यास केम्ब्रिज विद्यापीठातील 'इन्स्टिट्यूट ऑफ अॅस्ट्रॉनॉमी'मधील संशोधकांनी केला असून त्याचे निष्कर्ष 'अॅस्ट्रोफिजिकल जर्नल'मध्ये अलीकडेच प्रकाशित झाले आहेत. परग्रहावरच्या जीवसृष्टीबाबत अमेरिकन व्यंगचित्रकार बिल वॉटरसन याने अतिशय मार्मिक उद्गार काढले आहेत. तो म्हणतो, 'विश्वात अन्यत्र बुद्धिमान जीव अस्तित्वात आहेत, याचा खात्रीलायक पुरावा म्हणजे, त्यांनी आपल्याशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्न कधीही केलेला नाही!' हे उद्गार पृथ्वीवरच्या मानवाच्या वर्तनावरही बोट ठेवतात.

from Marathi News: मराठी बातम्या, Latest News in Marathi, Breaking Marathi News, Marathi News Paper | Maharashtra Times https://ift.tt/38Xb0rS